Γράφει ο Χάρης Λεοντάρης, Φιλόλογος
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός με το έργο του και το μαρτύριο (1779 Αύγουστος) στερέωσε την Ορθοδοξία στην Ελλάδα και την Αλβανία κατά τον 18ο αι. της Οθωμανικής Αυτοκρατίας.

Και τούτο γιατί αναδείχτηκε σε ιστορική προσωπικότητα, καθώς διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στα χρόνια τουνεολληνικού διαφωτισμού, βοηθώντας τους ραγιάδες να κρατήσουν μαζί με τη θρησκευτική πίστη και την ελληνική εθνική συνείδηση έτσι που να είναι έτοιμοι για τον εθνικοαπαλευθερωτικό αγώνα του ελληνισμού.

Υπήρξε ένας σκλάβος της οθωμανικής κοινωνίας, αλλά το έργο του είχε ιστορική επίδραση στη συνείδηση των συγχρόνων του και στη μνήμη των κατοπινών. Και πράγματι η αγιοσύνη του ξεπηδάει μέσα από την πλούσια δράση του για την Παιδεία και για τη Γλώσσα του γένους, για την πνευματική και ηθική εξύψωση του ελληνικού λαού.

Ο Άγιος Κοσμάς ως πνευματικός και ιδεολογικός φορέας της αγροτιάς άφησε ένα έργο τόσο ζωντανό και αληθινό που δεν ανέχεται την υμνολογία και την μυθοποίηση.

Ο αγώνας εξελίχτηκε σε δύο στόχους:

Πρώτα ν’ αποτρέψει τις εξισλαμίσεις των ραγιάδων, αφού σε κάποιες περιοχές του ελληνικού και αλβανικού χώρου η αντίστασή τους δεν ήταν ισχυρή. Και ύστερα με τη δημιουργία σχολείων και τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας να δυναμώσει την εθνογενετική εξέλιξη του ελληνικού λαού.

Εχθροί του πατρο-Κοσμά, με τους οποίους συγκρούστηκε σκληρά με τίμημα τον απαγχονισμό του, ήταν οι Βενετσιάνοι στα Εφτάνησα και οι Εβραίοι στην Ήπειρο. Αυτούς πολεμούσε αδυσώπητα για την τοκογλυφία, την καταλήστεψη και την αισχροκέρδεια σε βάρος της φτωχολογιάς.

Στη μνήμη του, λοιπόν, θεωρώ πως έχει τη σημασία του να επιχειρήσω να προσεγγίσω με τη βοήθεια των ιστορικών πηγών μια ξεχωριστή πλευρά της δράσης του, αυτή που προκαλεί ενδιαφέρον σε όσους θέλουν να γνωρίζουν σε βάθος την μεγάλη προσφορά του στο έθνος και στη θρησκεία. Αναφέρομαι στη σχέση που αναπτύχθηκε ανάμεσα στον Άγιο Κοσμά και τον Αλή Πασά που τόσο εν ζωή όσο και προπαντός μετά τον θάνατο του Αγίου.

Δεν θα ήταν υπερβολή αν υποστήριζα ότι ύστερα από το ελληνικό λαό ο πρώτος άνθρωπος που αναγνώρισε επίσημα και τίμησε δεόντως τον πατρο-Κοσμά στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα ήταν ο Αλή Πασάς.

Ο Αλής μέχρι το τέλος του με πολλές πράξεις έδειξε ότι θεωρούσε τον Άγιο Κοσμά πρόσωπο μεγάλου κύρους και με ακτινοβολία χωρίς όρια θρησκευτικού δόγματος. Ήταν αυτός που μετά τον απαγχονισμό του Αγίου στο Καλικόντασι (χωριό κοντά στο Φίερι της Αλβανίας) έχτισε μοναστήρι αφιερωμένο στον πατρο-Κοσμά με τον τάφο του, έκανε λαϊκούς εράνους στην Αλβανία και στην Ήπειρο, εξέδωσε φιρμάνια, οργάνωσε επίσημες τελετές προς τιμή του στα Γιάννινα, φρόντισε να συνταχθεί η Ακολουθία του και γενικά έγινε ο αναβιωτής της μνήμης του.

Και όλα αυτά τα έπραξε ο Αλής, χρόνια πολλά προτού το Πατριαρχείο τον ανακηρύξει σε άγιο (η ανακήρυξη έγινε στην Κων/λη στις 9-8-1961)!

Ο Αρ. Βαλαωρίτης γράφει: «Εν Καλικοντασίω του Μπερατίου, ένθα ο ιερομάρτυς υπέστη του δι’ αγχόνης θανάτου, ήγειρον ο Αλή Πασάς ιδίοις αναλώμασι περικαλή ναόν». Και ο μαθητής του πατρο-Κοσμά Χριστοδουλίδης μνημονεύει: «Ανηγέρθη εκ βάθρων αυτός ο θείος ναός δια συνδρομής και παρεκελεύσεως και υψηλής προσταγής του κραταιοτάτου και υψηλοτάτου βεζίρ Αλή Πασά Τεπελενιώτη».

Εύλογα γεννιέται η απορία πώς ο τύραννος της Ηπείρου Αλή Πασάς αναγνώριζε και τιμούσε τόσο επιδεικτικά αυτόν τον Άγιο της Ορθοδοξίας και του ελληνισμού. Πώς ταιριάζει αυτή η στάση με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και με τον ρόλο του στα ιστορικά γενόμενα;

Βεβαίως έχουν διατυπωθεί οι αντιφατικότερες κρίσεις και απόψεις αλληλοσυγκρουόμενες για τον Αλή. Υπενθυμίζω κάποιες κρίσεις:

Αδ. Κοραής: «Τέρας πεισματωμένο».

Ελληνική Νομαρχία: «Έχει τα ελαττώματα όλων των τυράννων. Χωρίς θρησκείαν, χωρίς συνείδησιν, άρπαξ, φονεύς, θηλυμανής, αρσενοκοίτης, αιμοβόρος…».

Pouqueville: «Άνθρωπος με τα θηριωδέστερα ένστικτα και αντικοινωνικές αρετές».

Χρ. Περαιβός (συνεργάτης του Ρήγα): «Ο Αλή Πασάς ην ανδρείος εν τοις πολέμοις, δια τούτο και επιτυχικός. οξύνους, ακούραστος, ολιγόυπνος, ευπροσήγορος, φιλήκοος, ευγνώμων προς τους ευεργέτας τους».

Ποια, λοιπόν, ήταν τα βαθύτερα κίνητρα απόδοσης αναγνώρισης και τιμών στον Άγιο Κοσμά από τον Αλή Πασά; Η μεταφυσική αγωνία και η ανακάλυψη του πραγματικού θεού δεν ήταν στοιχεία και γνωρίσματα προσδιοριστικά του τυράννου της Ηπείρου. Όταν προσκύνησε δημόσια τη μνήμη του πατρο-Κοσμά δεν ήταν αδυναμία ή αβεβαιότητα μπροστά στην απόγνωση. Άλλωστε, ο Αλής ήταν τόσο παντοδύναμος και κυρίαρχος που το μόνο που δεν θα τον συγκινούσε ήταν έλλειψη θεϊκής πρόνοιας. Επομένως η ερμηνεία της στάσης του απέναντι στον Άγιο πρέπει να αναζητηθεί σε κίνητρα που έχουν άμεση σχέση με τις πολιτικές επιδιώξεις και σκοπιμότητες ενός ηγέτη φιλόδοξου και αυταρχικού.

Ο Αλή Πασάς ήθελε να γίνει σουλτάνος και κάθε ενέργεια απέβλεπε μονάχα στο να εξυπηρετεί αυτό το σχέδιο. Ήθελε να συσπειρώσει γύρω του όλους τους καταπιεσμένους Χριστιανούς της Αλβανίας και της Ελλάδας. Άλλωστε ο Αλής δεν ήταν ένας τυχοδιώκτης και καιροσκόπος. Είχε ιστορική συνείδηση του ρόλου του και ανάλογα με τις διαμορφωμένες συνθήκες προσάρμοζε την πολιτική του στις καταστάσεις και τα πρόσωπα. Όταν γιόρταζε τη μνήμη του Αγίου Κοσμά στα Γιάννινα επεδίωκε να διευρύνει τη λαϊκή βάση της επιρροής του και να δεθεί περισσότερο με τους υπόδουλους χριστιανικούς πληθυσμούς της επικράτειάς του.

Είναι φανερό ότι ο Αλής κατέφευγε στην ιστορική μνήμη του πατρο-Κοσμά όχι για να λυτρωθεί από τις εσωτερικές αγωνίες και τύψεις του, αλλά για να δημιουργήσει την ιδεολογική γέφυρα με την υπόδουλη Χριστιανική αγροτιά. Στην ίδια πολιτική του τυράννου εντάσσεται η καθιέρωση της ελληνικής γλώσσας ως επίσημης στο κράτος του, η στενή συνεργασία με έλληνες οπλαρχηγούς (π.χ. Καραϊσκάκης, Μπότσαρης κ.ά.), η αξιοποίηση διαλεχτών λογίων (π.Χ. Αθ. Ψαλίδας), η ανέγερση χριστιανικών ναών και μια σειρά από άλλες πρακτικές φιλοελληνικές.

Ίσως ο Αλή Πασάς κατά τη συνάντηση με τον Άγιο Κοσμά στο σπίτι του στο Τεπελένι, πολύ πριν γίνει Πασάς στα Γιάννινα, να επεξεργάστηκε βαθιά και φιλοσοφημένα τα λόγια του Αγίου κατά τον αποχωρισμό τους:«Να θυμάσαι όμως σε όλη τη διάρκεια της εξουσίας σου να αγαπάς και να υπερασπίζεσαι ιδιαίτερα τους Χριστιανούς, αν θέλεις να μείνει η εξουσία αυτή στους διαδόχους σου».